QARDAŞ ÖLKƏ TÜRKİYƏ CÜMHURİYYƏTİNİN 100-Cİ İLLİYİDİR

  

19-cu əsrdə imperiya Tənzimat adlı ciddi modernləşmə prosesinə daxil oldu. Türkiyə tarixində ilk yazılı konstitusiyanın elan edilməsi və 1876-cı ildə parlamentin açılması ilə başlayan Birinci Məşrutiyyətli Monarxiya dövrü 1878-ci ilə qədər davam etsə də, 1908-ci ildə İkinci Məşrutə Dövrü ilə sona çatdı. Konstitusiya Monarxiyası elan edildi və konstitusiya yenidən qüvvəyə mindi. Lakin aparılan islahatlar imperiyanın parçalanmasının qarşısını ala bilmədi. 

1914-cü ildə başlayan I Dünya Müharibəsinə Mərkəzi Qüvvətlərin tərəfində girən imperiya müharibə nəticəsində məğlub olaraq 1918-ci il oktyabrın 30-da bütün orduların təslim olma şərtini qəbul etmiş və sonradan işğala məruz qalmışdır. 

1920-ci il martın 16-da müttəfiqlərin İstanbulu işğal etməsi, bəzi millət vəkillərini həbs edib sürgünə göndərməsi nəticəsində 1920-ci il aprelin 23-də Ankarada Mustafa Kamal Atatürkün rəhbərliyi ilə Türkiyə Böyük Millət Məclisi yaradıldı. Onun rəhbərliyi altında işğalçı qüvvələrə qarşı İstiqlal Müharibəsi (1919-1922) uğurla başa çatdı və 1 noyabr 1922-ci ildə Türkiyə Böyük Millət Məclisinin qərarı ilə sultanlığın ləğvi ilə Osmanlı monarxiyası və Osmanlı İmperiyası tarixə düşdü. 

Mustafa Kamal Atatürk 22 iyun 1919-cu ildə Amasya sirkulyarını nəşr etdi. O, türk millətinə “Vətənin bütövlüyü və millətin istiqlaliyyətinin təhlükə altında olduğunu, əzm və qətiyyətlə vətəni xilas etmək üçün Sivasda qurultay çağırılacağını” bildirdi. Bundan əlavə, Osmanlı hökumətinin verdiyi vəzifədən və hərbi xidmətdən istefa verərək 23 iyul 1919-cu ildə Ərzurumda və 4 sentyabr 1919-cu ildə Sivasda keçirilən qurultayların sədri vəzifələrində çalışmışdır. 

Bu qurultaylarda “millət vətəni düşmən işğalından müdafiə edəcək, bu məqsədlə müvəqqəti hökumət qurulacaq və milli məclis çağırılacaq, mandat və himayələr qəbul edilməyəcək” qərarları qəbul edilərək elan edilib. Onun səyləri ilə Türkiyə Böyük Millət Məclisi (TBMM) 23 aprel 1920-ci ildə Ankarada tarixi vəzifəsinə başladı; Mustafa Kamal parlament və hökumətin sədri seçildi. Türkiyə Böyük Millət Məclisinin açılışı ilə Türkiyə Cümhuriyyətinin qurulması istiqamətində mühüm addım atıldı. O, türk millətinin Osmanlı hökuməti ilə Müttəfiq dövlətlər arasında imzalanan Sevr müqaviləsini qəbul etmədiyini dünyaya bəyan etdi. Türkiyə Böyük Millət Məclisi Qurtuluş Savaşının uğurla başa çatması üçün lazım olan qanunları qəbul etdi və həyata keçirməyə başladı. 

Müttəfiq dövlətlərin köməyi ilə İzmiri işğal edən Yunan qüvvələrinin irəliləməsi 1921-ci ildə Birinci və İkinci İnönü döyüşləri ilə dayandırıldı. 23 avqust 1921-ci ildə yenidən hücuma keçən Yunan Ordusu məğlub oldu və Baş Komandan Mustafa Kamal Paşanın rəhbərlik etdiyi Türk Ordusu Sakarya döyüşünü qələbə ilə yekunlaşdırdı. 22 gün gecə-gündüz davam edən bu müharibədə Yunan Ordusu ağır itkilər verib. Bu qələbəyə görə Mustafa Kamala Türkiyə Böyük Millət Məclisi tərəfindən “Marşal” rütbəsi və “Qazi” titulu verildi. Türk Ordusu vətəni düşmən işğalından xilas etmək üçün 1922-ci il avqustun 26-da əks hücuma keçdi. Mustafa Kamal Paşanın rəhbərlik etdiyi Ali Baş Komandan Meydan Döyüşündə (30 avqust 1922) Türk Ordusu Yunan Ordusunun böyük hissəsini darmadağın etdi. Məğlub olub qaçan düşmən qüvvələrinin ardınca Türk Ordusu 9 sentyabr 1922-ci ildə İzmirə daxil oldu. 1922-ci il oktyabrın 11-də Mudanya atəşkəsi imzalandı və müttəfiq dövlətlər işğal etdikləri türk torpaqlarından çəkildilər. 

Qurtuluş savaşından sonra 29 oktyabr 1923-cü ildə Türkiyə Böyük Millət Məclisi tərəfindən Cümhuriyyət elan edildi və Mustafa Kamal yekdilliklə ilk prezident seçildi. 30 oktyabr 1923-cü ildə İsmət İnönü tərəfindən Cümhuriyyətin ilk hökuməti quruldu. Türkiyə Cümhuriyyəti “Suverenlik qeyd-şərtsiz millətindir” və “Yurdda sülh, dünyada sülh” təməlləri üzərində yüksəlməyə başladı. 1924-cü il martın 3-də Osmanlı sülaləsinin xaricə sürgün edilməsindən sonra müasir dövrün formalaşmasında mühüm yer tutacaq bir sıra inqilablar həyata keçirildi. 

1938-ci ildə ölümünə qədər ardıcıl dörd dəfə prezident seçilən Atatürk ən uzun müddət bu vəzifədə olan prezident oldu.

Və beləliklə həmin gündən etibarən hər il 29 Oktyabr Türkiyə Cümhuriyyətinin quruluşu günü olaraq qeyd edilir.

Bugün isə Türkiyə Cümhuriyyətinin 100-ci illiyidir. 100 yaşın mübarək qardaş ölkə!